Rzeka Pilica – jest rzeką z własnym, wyrazistym charakterem. Posiada wyjątkowo wartki, jakby wciąż pilący nurt (stąd bierze się jej nazwa).

Czy zastanawialiście się kiedyś skąd Pilica bierze swój początek? Skąd się wzięła jej nazwa. Ilu wydarzeń była świadkiem?

Szukając odpowiedzi na te pytania zagłębiłam się w opisy historyczne, w relacje miłośników przyrody. Wysłuchałam kilku legend i baśni, a także opowieści ludzi, których losy związane są terenami przyległymi do wartkiego nurtu Pilicy.

A oto co odnalazłam:

Jan Długosz w Dziejach Polski pisząc o księciu sandomierskim Kazimierzu, który w roku 1176 ufundował klasztor w Sulejowie, zaznacza że leży on nad Pilczą.

Pilcza cujus fons prope Castrum Pilcza,a quo Castrum ,sub quo oritur, et Civitas quam praeterfluit,denominatur

Stwierdza, że rzeka wypływa spod góry na której stoi zamek. W tym czasie rzeka w źródłach pisanych nazywana jest Pilca, Pylcza i Pilcza.
W roku 1227 Grzymisława, żona Leszka Białego, nadała klasztorowi w Sulejowie prawo połowu bobrów in fluvio Pylitia.

W dwa lata później papież Grzegorz IX potwierdza przywileje klasztoru wymieniając wśród nich łowienie ryb i bobrów w rzece Pilcha.

A oto co o Pilicy znajdziemy w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego:

… rzeka ta ma początek śród olkusko-krakowskiej wyżyny ,o dwie mile na wschód od źródeł Warty w stronie płud-zach od osady Pilica w pobliżu karczmy zwanej Czarny Las. Wyżyna olkuska sięgająca w tej okolicy do 1200 st. Podnosi się znacznie w kierunku połud. i połud-zach. ku Smoleniowi i Wolborzowi sięgając do 1500 st. Spływające z niej wody wyżłobiły dolinę poczynającą się pod osada Pilicą. Dolina ta dąży w kierunku wschodnim. Pilica, posiada już przy swym początku wielką obfitość wody, dzięki licznym źródłom wytryskującym w tym naturalnym zbiorniku wód dla rozległego obszaru lesistej niegdyś wyżyny.

Nieco szerszego wyjaśnienia początku Pilicy podjął się Roman Hubicki: [Opis trzech zamków w bliskości Krakowa w okręgu Pileckim]

…są trzy źródła z których rzeka Pilca bierze swój początek:
1-sze źródło niewielkie płynie z pod góry Kocikowskiej od strony zachodu. Góra ta jest przeciwległa górze na której stoi zamek.

2-gie znaczniejsze źródło płynie z pod tej samej Kocikowskiej góry w niewielkiej odległości od pierwszego źródła
Obydwa te źródła wyżej nad miastem biorą swój początek i wprzód rozlewają się w dwa stawy groblami opatrzonemi nim dosięgają miasta przez które dwoma korytami płyną.

3-cie dopiero źródło największe wypływa za drugim krańcem dziś położnego miasteczka i z pod innej góry ,przeciwległej górze Kocikowskiej, z pod góry na której spostrzegać się daje kościółek drewniany św. Piotra, z północy na południe trzema wzniosłościami spiętrzona, na najwyższym swym cyplu dźwiga zamek.

Długosz zatem, opisując początek rzeki Pilcy, pominął dwa mniejsze źródła, i tylko pisze o trzecim źródle, najobfitszym.

A co na to geografowie? [Tatomir. Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski]

Pilica wytryska powyżej miasta Pilicy z kilku źródeł. Koryto jej w ogóle piaszczyste leży na samym grzbiecie wyniosłości oddzielającej Wisłę od Warty i dlatego wszystkie rzeki, poczynające się nieopodal łożyska Pilicy nie uchodzą do niej, lecz do Wisły, albo do Warty ,albo do Bzury.

A tu jeszcze ciekawa opowieść dla turystów {Przewodnik „Dolina Pilicy” wydany w 1954 r.]

Początek rzece dają źródła, które obficie sączą się i wytryskują z podstaw wysokich wzgórz (tzw. _ wywierzyska) i obszernego terenu podmokłego (bagnista łąka). Źródła na łące (346 m n.p.m.) zajmują obszar 2,5 km długości i 0.5 km szeroko¬ści, między drogą Pilica—Wolbrom, a lasem zwanym Czarny Las, na południowy zachód od Pilicy. Przez dolinę biegną do koryta rzeki liczne strużki i strumyki z czystą wodą. Rzeka na obszarze źródeł nie zamarza. Górne łożysko Pilicy nie przekracza 3 do 5 m szerokości; wci¬na się w dolinę do głębokości l m; dno wyścielone jest mięk¬kim drobnym piaskiem i częściowo porośnięte moczarką kana¬dyjską; woda dochodzi do 0,5 m, prąd bardzo szybki. W zagłębieniach i na zakrętach nadzwyczaj przyjemna kąpiel, chociaż woda chłodna nawet w najbardziej upalne dni. Brodzić można na całym odcinku od Czarnego Lasu do stawu, zwanego Końskim Dołkiem. Koński Dołek jest tylko częścią wielkiego stawu, a właściwie jednego wielkiego źródła, jakie widzimy przy drodze Pilica— Wolbrom i koło dawnej drożdżami i słodowni Moesa przy ul. Czarny Las. Wielki staw przedziela grobla; część „wody od grobli do grząskich łąk nazwano Końskim Dołkiem. W obu stawach wolno zażywać kąpieli. Pamiętajmy jednak, że staw koło drożdżowni ma 5 m głębokości. Od Końskiego Dołka łapie wody Pilicy kanał (2 km) dawnej fabryki sukna i kortu w Sławniowie (również Moesa). Odnosi się wrażenie, że Pilica popłynęła tym kanałem, opływającym od wschodu wieś Zarzecze. Tymczasem rzeka w kaskadach i głośnym szumie wyrywa się z upustów stawu i 5-metrową strugą ucieka przez Pilicę, przy samych budynkach i ogródkach, dzieląc osadą od wsi Zarzecze [… ] Między ul. Czarny Las a podstawą wzgórz biją bogate źródła i spływają do długiego i szerokiego rowu (kolor wody i dna zupełnie podobny do Niebieskich Źródeł koło Tomaszowa Mazowieckiego).

Cz. 1

Opracowała: Ewa Cłapa